Khi nhắc đến blockchain, nhiều người thường nghĩ ngay đến Bitcoin hay các loại tiền mã hóa. Nhưng thực tế, công nghệ blockchain có lịch sử riêng đầy thú vị, kéo dài từ những ý tưởng học thuật đầu tiên cho đến các ứng dụng thực tiễn đang thay đổi cách vận hành của cả thế giới số. Hiểu được quá trình hình thành và phát triển của blockchain sẽ giúp chúng ta không chỉ tiếp cận đúng công nghệ này, mà còn nhìn thấy tiềm năng to lớn mà nó mang lại trong tương lai.
1. Những ý tưởng sơ khai (trước năm 2008)
Trước khi blockchain thực sự ra đời, ý tưởng về một hệ thống lưu trữ phi tập trung, không cần sự tin tưởng vào bên thứ ba, đã được các nhà nghiên cứu và nhà mật mã học đề xuất từ những năm 1980 – 1990.
Một trong những dấu mốc đầu tiên là Merkle Tree (cây băm) – một cấu trúc dữ liệu được nhà khoa học Ralph Merkle phát minh vào năm 1979. Cấu trúc này giúp xác minh tính toàn vẹn của dữ liệu mà không cần lưu toàn bộ nội dung, và nó đã trở thành thành phần cốt lõi trong blockchain hiện đại.
Trong suốt thập kỷ 90, nhiều hệ thống thanh toán điện tử được đề xuất như DigiCash và B-money. Tuy nhiên, tất cả đều gặp rào cản vì thiếu một cơ chế đồng thuận phi tập trung hiệu quả – thứ mà blockchain sau này đã giải quyết.
2. Năm 2008: Bitcoin và sự ra đời của Blockchain thế hệ đầu tiên
Tháng 10 năm 2008, một nhân vật bí ẩn (hoặc nhóm người) có tên là Satoshi Nakamoto đã công bố bản whitepaper (sách trắng) mang tên Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System. Đây được coi là khoảnh khắc blockchain chính thức ra đời.
Trong tài liệu đó, Satoshi đã mô tả một hệ thống tiền điện tử không cần ngân hàng, không cần trung gian, nhưng vẫn bảo đảm giao dịch được thực hiện an toàn. Điều làm nên đột phá là công nghệ blockchain – nơi mỗi giao dịch được ghi lại vào một khối dữ liệu, rồi kết nối với các khối khác tạo thành chuỗi bất biến.
Đầu năm 2009, khối đầu tiên của Bitcoin – gọi là Genesis Block – chính thức được tạo ra. Và từ đó, Bitcoin trở thành ứng dụng đầu tiên và nổi bật nhất của blockchain.
3. Blockchain 1.0 – Tiền tệ số phi tập trung
Giai đoạn 2009 – 2013 thường được xem là thời kỳ Blockchain 1.0. Trong giai đoạn này, công nghệ blockchain chủ yếu phục vụ cho mục đích duy nhất: tạo ra các đồng tiền số phi tập trung như Bitcoin, Litecoin, Dogecoin…
Mặc dù đem lại sự mới mẻ, nhưng blockchain 1.0 còn bị giới hạn bởi khả năng chỉ ghi lại giao dịch tài chính. Nó chưa thể hiện được tiềm năng trong các lĩnh vực khác. Tuy nhiên, thành công của Bitcoin đã chứng minh một điều: phi tập trung là hoàn toàn khả thi và có thể vận hành trên quy mô toàn cầu.
4. Blockchain 2.0 – Hợp đồng thông minh và Ethereum
Năm 2015 đánh dấu một bước ngoặt quan trọng: sự ra đời của Ethereum, được sáng lập bởi Vitalik Buterin – một lập trình viên trẻ người Canada gốc Nga. Ethereum không chỉ cho phép lưu trữ giao dịch như Bitcoin, mà còn cho phép lập trình và triển khai “hợp đồng thông minh” (smart contracts).
Smart contract là những đoạn mã tự động thực thi khi điều kiện được đáp ứng, mở ra cánh cửa ứng dụng blockchain vào rất nhiều lĩnh vực như: quản lý tài sản, quản trị doanh nghiệp, trò chơi, bảo hiểm, và nhiều lĩnh vực phi tài chính khác.
Sự linh hoạt của Ethereum giúp hàng ngàn dự án khác có thể xây dựng trên nền tảng của nó (gọi là DApp – decentralized application). Đây là lý do Ethereum trở thành blockchain phổ biến thứ hai thế giới, chỉ sau Bitcoin.
5. Blockchain 3.0 – Đa dạng, mở rộng và thân thiện hơn
Từ năm 2018 trở đi, blockchain bước sang giai đoạn mới – gọi là Blockchain 3.0. Lúc này, các vấn đề như tốc độ giao dịch, phí xử lý cao, và khả năng mở rộng của các blockchain đời cũ như Bitcoin và Ethereum bắt đầu lộ rõ.
Từ nhu cầu thực tế, nhiều blockchain mới ra đời như Polkadot, Solana, Cardano, Avalanche, Near Protocol… Các blockchain này tập trung vào:
- Khả năng xử lý giao dịch nhanh hơn và rẻ hơn.
- Tính năng liên chuỗi (interoperability) cho phép các blockchain khác nhau “nói chuyện” với nhau.
- Hệ thống đồng thuận mới như Proof of Stake (ít tốn năng lượng hơn Proof of Work).
Đây cũng là giai đoạn mà các mô hình tài chính phi tập trung (DeFi), token không thể thay thế (NFT) và Metaverse bùng nổ – kéo blockchain tiến xa khỏi thế giới tiền mã hóa đơn thuần.
6. Tương lai: Blockchain 4.0 và thế giới ứng dụng thực tế
Tính đến hiện tại, nhiều người đã bắt đầu nói về Blockchain 4.0 – không chỉ là hạ tầng công nghệ, mà là giải pháp thực tế cho doanh nghiệp và chính phủ.
Trong tương lai gần, blockchain có thể được ứng dụng vào:
- Chứng thực văn bằng và hồ sơ học tập.
- Theo dõi chuỗi cung ứng từ nông nghiệp đến công nghiệp.
- Bầu cử điện tử an toàn.
- Quản lý quyền sở hữu trí tuệ, bản quyền âm nhạc.
- Hồ sơ y tế phi tập trung.
Với sự phát triển của trí tuệ nhân tạo (AI) và Internet vạn vật (IoT), blockchain có thể trở thành trụ cột thứ ba bên cạnh hai công nghệ kia để xây dựng một thế giới kỹ thuật số minh bạch, an toàn và tự chủ hơn.
